Polskie liczebniki są fantastyczną grupą słów w języku polskim. Obfitość ich rodzajów, form i odmian może wydawać się obcokrajowcom nie do opanowania. Obecnie Polacy zmieniają, upraszczają system, choć nie zawsze. Nie są używane już liczebniki ułamkowe (z nielicznymi wyjątkami). Jednak spotyka się liczebniki porządkowe w liczbie mnogiej w rodzaju męskoosobowym, choć są to użycia rzadsze, bo i kontekst rzadko pozwala na ich użycie oraz dostępne są inne możliwości wyrażenia tej samej treści.
Ten post jest pokłosiem mojego uczestnictwa w bardzo ciekawych zajęciach w ramach studiów, które obecnie robię (Podyplomowe Studia Kwalifikacyjne Nauczania Kultury Polskiej i Języka Polskiego jako Obcego).
Liczebniki ułamkowe
Dzisiaj używamy już tylko liczebników pół, ćwierć i półtora. Język polski zna dwie formy: półtora i półtorej, które mogą budzić pytania np. cudzoziemców uczących się polskiego. Preskryptywiści powiedzą, że półtora łączy się z rzeczownikami rodzaju męskiego i nijakiego, a półtorej z rzeczownikami rodzaju żeńskiego. Prosta empiryczna obserwacja wskazuje, że jest to błędna informacja. W użyciu powszechnym są zwroty półtorej kilograma czy półtora szklanki. Co to oznacza? Oznacza to, że w języku polskim istnieją liczebniki ułamkowe, a może rzeczowniki, półtorej i półtora o tym samym znaczeniu, które potrzebują dopełniacza. Ciekawym badaniem byłoby sprawdzenie czy np. osoby używające półtora w połączeniu z dopełniaczej wszystkich rodzajów, używają także słowa półtorej oraz czy takie użycia są zróżnicowane w różnych rejestrach i w jakich.
To co jest dla mnie osobiście ciekawe to formy historyczne, które już nie są używane, takie jak półtrzecia, półczwarta itd. Co one oznaczały? System jest tutaj całkiem prosty. System jest podobny do systemu znanego nam z podawania godzin. Pół do trzeciej to druga trzydzieści. Półtrzecia to dwa i pół. Półczwarta to trzy i pół.
Postaram się teraz podać kilka przykładów użycia tych form:
Widać, że młyn ten dobrze się opłacał, gdyż już za 134 tygodni czyli półtrzecia roku wyłożony kapitał był odpłacony.
Jan Nowak, Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry Najstarsze dzieje Śląska i Ziemi Bytomsko-Tarnogórsktej. Dzieje pierwszego, górnictwa w Polsce (skan dostępny: https://sbc.org.pl/Content/242186/ii347450-0000-00-0001.pdf)
[…] wszystko zarzuciła i jeść nawet nie chciała przez półtrzecia dnia […]
Bernard Szczech, W kręgu górnośląskich podań i legend – Biały Śląsk – ziemia lubliniecka, (Lubliniec: Starostwo Powiatowe w Lublińcu) 203.
Ciekawe użycie znajdujemy w Przeglądzie Powszechnym z 1891 roku.
Wszyscy oni wytrzymali katusze półtrzeciarocznego śledztwa, i jeszcze po uwolnieniu swojem, nie zostali wolnymi […]
Stanisław Załęski, “Historycznyrozwój nihilizmu w Rosyi”, Przegląd Powszechny t. 30, nr, 90 (rok 8 – z. 6, czerwiec 1891) (skan dostępny: https://polona.pl/item/przeglad-powszechny-r-8-t-30-z-6-czerwiec-1891,NTI0ODg5MDA/48/#item).
Liczebniki porządkowe
Jeżeli ktoś był pierwszy, drugi czy trzeci to te liczebniki nie budzą większych wątpliwości. Podobnie pierwsza, druga itd., pierwsze, drugie, trzecie itd. Co jednak się dzieje w liczbie mnogie? Jeżeli nasi chłopcy byli … w zawodach albo nasze dziewczyny były … w zawodach, to jakie formy są spotykane? Spójrzym na kilka przykładów
Jedni twierdzą, że winna jest po prostu d\\\kracja, bo jedni idioci wybierają drugich idiotów (a skoro głupich jest więcej niż mądrych – to wśród wybrańców l\\u też większość mają durnie). Drudzy, że to masoneria wysyła swoje macki i ssie nas przyssawkami. Trzeci znowu, że winni są Żydzi, którzy nas romują (polit.-poprawna wersja “cyganienia”). Czwarci jeszcze podejrzewają nomenklaturę PZPR-owską, która się dobrze zagnieździła. Piąci widzą w tym rękę naszych tajnych służb, które robią sobie aferę “Żelazo” – tylko sto razy bezczelniej i na większą skalę. Wreszcie szóści widzą w tym łapkę wywiadów zachodnich. Siódmi oskarżają o wszystko zagraniczną finansjerę, a óśmi mówią o gangsterach ze związków zawodowych i leniwych chłopach. Dzięwiąci twierdzą, że wszystkiemu winien jest Kościół rzymsko-katolicki, a dziesiąci, że w ogóle wszystkie kościoły i wyznania są diabła warte, czyli warte zero, bo diabeł przecież (ich zdaniem) nie istnieje. Jedenaści oskarżają zaś diabła w postaci ateistów, dwunaści mówią o roli Wspólnoty Europejskiej, trzynaści o własnej biurokracji…
data: 2005, źródło: https://dziennikpolski24.pl/jeden-narod-jedna-idea/ar/1481294
Celina Niebielska i Andrzej Bogacki byli piąci.
data: 2 sierpnia 2005 (data dostępu: 12/12/2020), źródło: Nowiny Raciborskie nr 31, http://nkjp.uni.lodz.pl/ParagraphMetadata?pid=7275e1ae520d80ff462a940923d688de&match_start=205&match_end=210&wynik=3
data: 2014, źródło (data dostępu: 12/12/2020): https://sport.onet.pl/bartlomiej-babiarz-wielkie-brawa-dla-bramkarza/fvmq0p3
data: 8 lipca 2018, źródło: https://echodnia.eu/swietokrzyskie/swietokrzyska-pilka-reczna-bez-medali-na-ogolnopolskiej-olimpiadzie-mlodziezy-dziewczeta-byly-piate-chlopcy-osmi/ar/13323054
data: 10 listopada 2019 (data dostępu: 12/12/2020), źródło: https://www.polsatsport.pl/wiadomosc/2019-11-10/ps-florecistow-polacy-jedenasci-w-bonn/
data: 10 maja 2020, źródło: https://www.facebook.com/591097168077832/posts/871452276708985/
The Blades byli dwudzieści.
22 listopada 2020 (data dostępu: 12/12/2020), źródło, PilkaNozna.pl, https://pilkanozna.pl/index.php/Wydarzenia/Ligi-zagraniczne-Anglia/1015211-czwarte-czyste-konto-fabiaskiego.html
Na Youtubie można znaleźć film: ÓSMI? PIĄCI? DZIEWIĄCI? PIERWSI? | Splix.io
data: 17 października 2016 (data dostępu: 12/12/2020), źródło: https://www.youtube.com/watch?v=1bP68SUK1Xk
Jak widzimy formy pierwsi, drudzy, ósmi, dziewiąci itd. to prosta odmiana, choć nie często używana. Polakowi nie powinna sprawić trudności, choć jak widać nawet w przytoczonych przykładach istnieje oboczność óśmi – ósmi. Forma ósmi wydaje się częściej używana, zapewne przez podobieństwo do ósmy, ósma, ósme. Jeżeli komuś wydają się błędne lub nieistniejące to chyba tylko ze względu na rzadkość ich występowania.
