Andrzej Grajewski, “Wygnanie”

Andrzej Grajewski, Wygnanie, Księgarnia św. Jacka, Gość Niedzielny, Katowice 2002, ss. 248.

Sprawy historii najnowszej budzą niejednokrotnie wiele emocji. Niejednokrotnie płytkie i nieprzemyślane doniesienia medialne powodują więcej zamętu i chaosu niż pożytku w kwestii należytego poznania minionych lat PRL. Sprawa na szczęście nie jest pozostawiona li tylko nurtowi medialnemu i raz po raz ukazują się naukowe publikacje dotyczące tych trudnych zagadnień. Książka Andrzeja Grajewskiego Wygnanie stara się przedstawić spokojnie, bez emocji historię Kościoła pierwszej powojennej dekady na Śląsku.

Autor książki od początku swojej naukowej działalności interesuje się historią najnowszą, szczególnie relacjami państwo – Kościół w tym okresie. Świadczyć o tym mogą inne jego publikacje, jak np. Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, (Gość Niedzielny, Katowice 1991) czy Kompleks Judasza. Kościół zraniony. Chrześcijanie w Europie Środkowo-Wschodniej między oporem a kolaboracją (W Drodze, Poznań 1999). Co ważne dla jego badań, w latach 1999–2006 zasiadał w Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, dzięki czemu mógł mieć lepszy dostęp do archiwów.

Tytuł książki Wygnanie odwołuje się do wydarzeń z życia Kościoła na Śląsku w latach 1952 – 1956, kiedy śląscy biskupi przymusowo przebywali poza terenem swojej diecezji. Praca porusza szerszy zakres czasowy, jednak analiza zdarzeń jest prowadzona pod kątem wybranego tematu.

W centrum badań autora znajduje się konflikt pomiędzy władzą a Kościołem, którego skutkiem było wysiedlenie biskupów z diecezji katowickiej. Opisując wydarzenia z lat 1945-1956 Grajewski chce także pogłębić następujące tematy: „analiza aparatu represji, refleksja nad złożonością postaw, także duchowieństwa, wreszcie uwzględnienie różnorakich społecznych uwarunkowań wydarzeń z lat 1945-1956” (s. 7-8). Tak ujęte zagadnienia pozwalają uchwycić całokształt procesów, które doprowadziły do samego wygnania, jak i pokazują szerszy kontekst tamtych wydarzeń.

Problem nieobecności biskupów śląskich był już poruszany wcześniej w literaturze, choćby przez samego autora. Wcześniej ukazały się już dwa wydania Wygnania, które jednak miały inny, bardziej dydaktyczny zamysł. Poza tym wcześniej autor nie miał dostępu do źródeł państwowych, przez co analiza problemu mogła być niepełna. Inne opracowania, które można także znaleźć w przytoczonej w książce bibliografii, nie zajmują się wprost poruszanym tutaj zagadnieniem, bądź są badaniami cząstkowymi. Wygnanie staje się więc wypełnieniem pewnej luki w obszarze badań nad historią powojennego Kościoła na Śląsku.

Aby osiągnąć zamierzony cel, jakim jest przedstawienie wygnania biskupów, jak i procesów, które do niego doprowadziły, autor dokonał bardzo szerokiej kwerendy archiwalnej oraz zebrania relacji świadków tamtych czasów. Otrzymane wyniki zestawia ze sobą, porównuje oraz przedstawia obraz historii, jaki z nich może wynikać. Osadza je także w szerszym kontekście historycznym, próbując wskazać na tło omawianych wydarzeń. Dzięki temu możliwa jest dokładniejsza analiza działań jednostek jak i instytucji.

Badania tego typu bazują oczywiście na źródłach. Andrzej Grajewski posłużył się bardzo szeroką bazą źródłową. W analizie używane są przede wszystkim źródła ze zbiorów kościelnych (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach) jak i państwowych (Centralne Archiwum MSWiA, Archiwum IPN Oddział Katowice). Dzięki temu nie można zarzucić autorowi jednostronnego podejścia do wyboru źródeł, gdyż reprezentują one obie strony sporu. Wykorzystane są także liczne źródła drukowane (jak choćby zebrane przez A. Paczkowskiego, P. Rainę czy J. Żaryna). Jak już wspomniano autor zebrał relacje świadków (wymienionych jest trzynaście osób), które stanowią dodatkowe źródło do badań. Dobór opracowań (publikowanych i niepublikowanych) jest bardzo dobry i świadczy o znajomości literatury przedmiotu przez autora. Na końcu podanej bibliografii autor zamieszcza prasę z lat 1945 – 1956, która stanowi źródło pomocnicze i pozwala lepiej zilustrować przebieg niektórych procesów (np. zabiegi propagandowe władzy).

Praca ma charakter chronologiczny. Głównym tematem rozważań są wypadki związane z wygnaniem biskupów i jego przyczynami. Pierwsza część pracy (rozdziały I – VI) opisuje wydarzenia poprzedzające usunięcie biskupów z diecezji. Potem następuje część poświęcona czasom wygnania (rozdziały VII – X). Całość zamknięta jest trzecią, najkrótszą częścią poświęconą wydarzeniom bezpośrednio następującym po powrocie biskupów (rozdział XI).

Przyczyny wygnania nie są proste. To cały splot różnych wydarzeń, zachodzących procesów. Przedstawienie ich wymagało od autora analizy sytuacji wyjściowej, w której znalazł się Kościół, zmieniającej się polityki państwa wobec niego, postaw duchowieństwa oraz reakcji Kościoła na coraz szerzej stosowane represje. Wszystko to zostało zawarte w pierwszej części książki, dzięki czemu czytelnik ma jasny obraz wydarzeń poprzedzających tytułowe Wygnanie. Gdyby nie splot korzystnych czynników, władza nie zdecydowałaby się na taki skrajny ruch. Autor ukazuje poszczególne posunięcia władz, które umożliwiły zaistnienie korzystnej dla nich sytuacji. Druga część jest poświęcona czasom wygnania. Autor interesuje się zarówno losem samych biskupów, jak i losem samej diecezji oraz reakcjom społeczeństwa czy episkopatu. Prezentuje przy okazji różne postawy ludzi, którzy żyli w tamtej rzeczywistości i musieli podejmować niełatwe decyzje. Na koniec zaprezentowano naprawę szkód wyrządzonych przez okres wygnania. Dzięki stanowczym i skutecznym działaniom biskupów udało się szybko uporać z zaistniałymi problemami i rozpocząć normalną (jak na tamte czasy) pracę duszpasterską.

Praca Grajewskiego zasługuje na pochwałę. Dokonał on bowiem dogłębnej analizy źródeł, zaprezentował wydarzenia tych niezwykle trudnych czasów dystansując się jednocześnie od emocjonalnego podejścia. Stara się obiektywnie zaprezentować trudności z jakimi musieli zmierzyć się duchowni (choćby prezentując sylwetkę ks. Józefa Baka, s. 77-79). Wiele kwestii, których zbadanie było dotychczas niedostępne ze względu na niemożność dotarcia do źródeł zostało teraz przebadane. Książka jest cennym wkładem w badanie dziejów Kościoła w okresie stalinizmu i nie będzie można przejść obok niej obojętnie. Wydaje się, że jest to lektura obowiązkowa dla każdego, kto chce zajmować się tym okresem, nawet jeżeli historia Kościoła leży poza kręgiem jego zainteresowań, gdyż Kościół może być tu też specyficznym przykładem instytucji z którą walczyła władza ludowa.

Na koniec pozostaje wyrazić żal, że książka jest już trudno osiągalna. Nakład został wyczerpany i nie wiadomo czy zostanie wznowiona. Byłoby to o tyle ważne, że poprzez świetny styl literacki autora, może trafić do szerokiego, nie tylko spośród naukowców, grona odbiorców.

P.S. To jest moja praca zaliczeniowa (jedna część z kilku). Piszę, żeby nikt mnie tu o plagiat nie oskarżył 😉